My Second Home

આજે શિક્ષક દિન એટલે સૌએ પોતપોતાને ગુરુજનોને યાદ કર્યા હશે. અત્યારે સૌ શિક્ષકો પણ બાળકોની જેમ ધીમે ધીમે ઓનલાઇન શિક્ષણના વાતાવરણમાં અને ટેક્નોલોજી સાથે adjust થવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. મને વિચાર આવ્યો કે હું સ્કૂલમાં ભણતી હતી ત્યારે આવું લોકડાઉન આવ્યું હોત તો શું થાત ? એ વખતે તો ઓનલાઇન ક્લાસ નામનો concept પણ ન હતો. ખેર, મુખ્ય વાત એ કે મારે શાળાએ જવાનું બંધ થઇ ગયું હોત અને…પછી મેં વિચારવાનું જ મોકૂફ રાખ્યું કારણકે એ વિચાર જ પીડાદાયક હતો. હું માનું છું કે મારા માટે સ્કૂલે ન જવું એટલે મોટી સજા આપ્યા જેવું થાય. ના, આ વાતમાં બિલકુલ અતિશયોક્તિ નથી અને તેનું પ્રુફ તમને નીચેના લખાણમાં મળી જશે.

મારી સ્કૂલ – શ્રેયસ પ્રતિષ્ઠાન.અમદાવાદમાં આ નામની સ્કૂલ પણ છે તે ઘણા ઓછા લોકો જાણતા. હું જયારે ભણતી ત્યારે એ એક્પરીમેન્ટલ સ્કૂલ ગણાતી. મોન્ટેસરી શિક્ષણ, સાત ધોરણ સુધીની સ્કૂલ, પરીક્ષા લેવાય નહિ, વિષયો પણ વિચિત્ર અને એક વર્ગમાં બાળકોની સંખ્યા વધુમાં વધુ 30 અને ઓછામાં ઓછી એક. અને છતાંય સ્કૂલ કરતા વધારે અરણ્ય લાગતી શ્રેયસને 28 એકરના વિસ્તારની હરિયાળી ટેકરી પર શ્રી લીનાબહેન સારાભાઈએ બાળક સમી ઉછેરી અને તેમાં વીતેલો મારો સમય હેરી પોટરની Hogwarts અને તોતોચાનની શાળાને બરોબરની ટક્કર દઈ દે તેવો વીત્યો હતો.( બંને પુસ્તકો મારી સ્કૂલના પુસ્તકાલયમાં જ વંચાયેલ). શ્રેયસ મારા માટે હમેંશા શાળા કરતા વધારે મારુ સેકન્ડ હોમ રહી છે. અને કદાચ સૌથી મોટી શિક્ષક પણ ! કોણે કહ્યું શિક્ષકો જ સ્કૂલમાં ભણાવે કયારેક સ્કૂલ પોતે એક શિક્ષકની ગરજ સારે છે. અત્યારે હું જે વિચારું છું, કરું છું કે જે છું એમાં શ્રેયસનો ફાળો બહુમૂલ્ય છે અને જેના વિષે લખવાની મારી ત્રેવડ જરીકે નથી છતાંય પ્રયત્ન ચોક્કસ કરીશ.

વડલો

લગભગ 20 વર્ષ પહેલા હું સ્કૂલે ગઈ ત્યારે નર્સરી સ્કૂલના કડવા અનુભવો લઈને ગઈ હતી. સ્કૂલે જવું મારા માટે ત્રાસ સમાન હતું પણ જેમ તાજા ફૂટેલા ઇંડામાંથી નીકળેલ નાનકા બચ્ચાઓને એની મા આમ હળવેથી, વ્હાલથી પાંખો પસવારી અંદર સમાવી લે તેટલી જ હળવાશથી શ્રેયસે પણ મને સમાવી લીધી. શ્રેયસમાં તે વખતે નિયમ કે બાળક જ્યાં સુધી જાતે શિક્ષકની સાથે જતું ના થાય ત્યાં સુધી તેમના વાલીઓએ સાથે આવવું. હું આમ પણ અંતર્મુખી એટલે મમ્મીનો પાલવ છૂટે નહિ પણ ગૌરીબહેને ધીમે ધીમે મને એમનો પાલવ પકડાવી દીધો. એમની સાથે વીતેલા શિશુવિભાગમાં મારા દિવસોનો ઉલેખ્ખ મેં પહેલા પણ કરેલો જ છે. મોન્ટેસરી પદ્ધત્તીમાં જુનિયર, સિનિયર અને પ્રથમ ધોરણના બાળકો, એ એક જ ક્લાસમાં ભણે. મોટા બાળકો નાના બાળકોને શીખવે અને એ મારી ફેવરિટ પ્રવૃત્તિ. ત્યારથી જ કદાચ મારામાં શિક્ષક બનવાના બીજ રોપાઈ ગયેલા.

શ્રેયસમા ભણતા દરેક બાળકને ક્યારેક તો ‘Odd one out’ અનુભવાયું જ હશે કારણકે ભણવાના નીતિ-નિયમો સાથે સાથે આખેઆખી ટર્મિનોલોજી જ અલગ. ધોરણોની જગ્યાએ વયકક્ષા – પ્રથમ ધોરણ એટલે 5+ કહેવાનું . અ , બ , ક જેવા વર્ગો નહિ પણ ફૂલોના નામ વાળી મંડળીઓ (મારી મંડળીનું નામ પરિમલ). શિક્ષકને મેમ/મેડમ નહિ પણ બહેન કહેવાનો રિવાજ. P.T ની જગ્યા એ વ્યાયામ ,આર્ટક્લાસની જગ્યાએ કલા અને લાયબ્રેરીની જગ્યાએ શ્રેયોભારતીનો તાસ. મારી આસપાસના બાળકો જયારે પરીક્ષાની તૈયારીઓ કરતા હોય, ટ્યુશનના આંટાફેરા મારતા હોય ત્યારે આપણે પરિષદોમાં આ વખતે કવિતા ગાશું કે નાટક કરશું એની તૈયારીઓમાં હોઈએ. પુસ્તકો અને પાઠો કઈ બલા છે એની તો 8+ (ચોથા ધોરણ) સુધી કાંઈ ખબર જ નહોતી. મારા મિત્રોના ટાઈમટેબલમાં ગુજરાતી,ગણિત, પર્યાવરણના ક્લાસ જયારે અમારામાં ખંડ – પ્રવૃત્તિ, સીવણ, તરણ – એવા તાસ. બેંચો નહિ, પણ ડેસ્ક અને આસનો. આ અલગતામાં બધું જ કંઈ ગમતું નહોતું. ખાસ કરીને મારો સ્કૂલડ્રેસ, સંઘકાર્ય અને ખેતી-સુથારીના ક્લાસ. મારી બધી ફ્રેન્ડ્સ સુંદર ફ્રોક પહેરીને સ્કૂલે જતી જયારે મારે લાલ, પીળી અને લીલી શોર્ટ્સ પહેરવી પડતી કારણકે છોકરા -છોકરીઓને સરખો યુનિફોર્મ. મારા પ્રથમ Gender Equalityના પાઠ શ્રેયસમાં જ શીખી હતી. આજે સુથારીકામ કે ખેતી એવી કંઈ નથી આવડતી પણ ફરસી, રંધોનું કામ અને પણ ખેતરમાં ચાસ પાડવા કે નીંદણ કઈ રીતે દૂર કરવું એ ખબર છે ત્યારે સારું લાગે છે. અમારે એક હૈ (પ્રાર્થના) પછીનો તાસ એટલે સંઘકાર્ય – બધાએ ભેગા થઇ પોતાનો કલાસરૂમ સાફ કરવાનો. તેમાં કચરા, પોતું અને ટોઇલેટ પણ સાફ કરવાનું અને તે ‘પોતા’ ગંદા થઇ જાય એટલે પાછા દર અઠવાડીયે ધોવા પણ જવાનું. ત્યારે સખત કંટાળો આવતો પણ અત્યારે લોકડાઉનમાં તેનો મહિમા સમજાઈ ગયો. 😀 મને હજી યાદ છે કે અમે પોતું કરીએ, અને જો કોઈએ પગલાં પાડ્યા તો ઘમાસાણ શબ્દોની આપ-લે થઇ જતી. ટીચર્સ અમને માંડ માંડ શાંત રાખતાં.

• 

• 

અમુક વાર ચીડ ચડતી કે કેમ મારી સ્કૂલ નોર્મલ નથી, પણ જેમ મોટા થતા ગયા તેમ સમજાતું ગયું કે તે અજીબ નહિ, અજોડ છે. મને સૌથી ગમતી વસ્તુ હતી તો એ ઉત્સવો ! અમારી સ્કૂલમાં વર્ષમાં 4 મોટા ઉત્સવો થતા – વર્ષા મંગલ, વસંતોત્સવ, તરણ ઉત્સવ અને વ્યાયામ ઉત્સવ. આ બધાની અમે આતુરતાથી રાહ જોતા.વરસાદને વધાવવા ઉજવાતો વર્ષમંગલ એટલે સંગીતોત્સવ, જેના અંતે વૃક્ષારોપણ કરાતું અને આખા વર્ષ દરમિયાન એ છોડનું ધ્યાન રાખવાનું કામ અમારૂ. વસંતોત્સવમાં ઋતુના રાજા વસંતની સવારી નીકળતી અને નૃત્ય થતા. આજે પણ અશ્વિન સરના ઘેરા,ગાઢ અવાજે પોકારતી સવારીની છડી, ” આ વસંત ખીલે શત પાંખડી” અને ગીત -ગોવિંદમાં જયદેવ દ્વારા લખાયેલ દશાવતાર સ્ત્રોતના સુર હજી કાનમાં એવા જ ગુંજે છે. દસમા ધોરણમાં બોર્ડની પરીક્ષાઓ બાદ ત્રણ મહિનાનું વેકેશન ! ઘરે રહીને કરવું શું ? પ્રિન્સિપલ પાસે પરમિશન માંગી કે સ્કૂલના કામમાં જ હાથ આટોપીએ અને અમે આખું વેકેશન – માર્ચથી જૂન સ્કૂલે આવ્યા. સ્કૂલની નવી વેબસાઈટ બનાવી, આખી સ્કૂલમાં ભમી તેના માટે ફોટો પાડ્યા, કલા પ્રદર્શીનીમાં મદદ કરી, ટીચર્સ સાથે ફ્રી ટાઈમમાં ગપ્પા માર્યા અને રખડ્યા (પરમિશન સાથે હો) (ક્યારેક એવી પરમિશન માંગી લેતા કે અમારા પ્રિન્સીપાલ ખુદ પણ ભરાઈ જાય”, આ લેખ વાંચ્યા પછીના મારા પ્રિન્સીપાલ વૈશુબેન ના શબ્દો. 😀 ). આ વર્ષો દરમિયાન શ્રેયસ સાથે એક અલગ જ આત્મયિતા બંધાઈ ગઈ હતી, હવે શાળા કરતા વધારે મને એ ઘર લાગતી. સ્કૂલે કયારે જવું એની જ ઉતાવળ રહેતી. 12માં છેલ્લા સેમેસ્ટરની પરીક્ષાઓ દરમિયાન ક્લાસમાં કોઈ ના આવતું, બધા ઘરે રહીને તૈયારી કરે, છતાંય હું એકલી આવતી. થોડું ભણતી, થોડું ફરતી, વનરાજી વચ્ચે બેસતી, મનોમન જ તેના દરેક ખૂણાને, મારી ગમતી જગ્યાઓને ગુડબાય કરતી.

અમારે પાર્થનાની જગ્યાએ સંથાગારમાં સવારે ગીતો ગવાતા અને પછી એક મિનિટનું મૌન, મંજીરાનો એક ટાંકારો અને ૐ શાંતિના શબ્દો – એ સાંભળવા આજે પણ કાન તલસી જાય છે. શ્રેયસના ગીતો, રવિન્દ્ર સંગીત, મ્યૂઝિયમ, પ્રવાસો, શિશુવિભાગના હિંચકા- લપસણી, ગોકુલ મેદાન, બકુલ છાંયે અને જવાહર ચોકમાં રમાતી રમતો, વિશ્વકર્મામાં જઈ વીણાતાં મોરના પીંછા, વરસાદમાં સ્વિમિંગપુલમાં મરાતાં ભુસ્કા, વડલે ખિસકોલીઓ સાથે વહેંચતા નાસ્તા, વેકેશનના આગલા દિવસે ભેગા થઈને બનાવાતા ભેળ કે ગોટા, શ્રીરંગમ ( amphitheater)માં ધડાધડ ઉતરાતા પગથિયાં, હરણવનમાંના હરણો, ચંદન તલાવડી પાસેના ખરેલા ખાખરાના પાંદડા પર ચાલતા આવતો અવાજ, બજરંગ મેદાનમાં થતા લાઠીદાવ, ક્લાસમાંથી દેખાતી વેણુની ઓરડીઓ અને ત્યાં શું હશે એની સ્વરચિત વાર્તાઓ, જેના ધૂળિયા, લાલ માટીવાળા રસ્તાઓ પર, નાગા પગે દોડતા રેડ કાર્પેટ પર ચાલ્યા જેવી ફીલિંગ્સ આવે અને જ્યાં પીલુડી નીચે બેસીને કરાયેલી ચર્ચાઓ UNની પરિષદો જેવી લાગે એ શ્રેયસને શબ્દોમાં સમાવવાની, મેં આગળ કહ્યું એમ, મારી ત્રેવડ નથી.આ જગ્યાએ મને ખાલી ભણાવી – ગણાવી નથી પણ મને વિચારો આપ્યા છે, મારા સપના આપ્યા છે, લાગણીસભર સબંધો અને અઢળક યાદો આપી છે. 12માં ધોરણ પછી ફેરવેલ જેવું ગોઠવ્યું હતું ત્યારે મેં મારા સ્મરણો વાગોળતા કહયું હતું કે આજે શ્રેયસ છોડે મને એવું લાગે છે કે જાણે મારા લગ્નની વિદાય હોય અને હું મારુ ઘર છોડીને જઈ રહી હઉ. અને આજે આ બધું યાદ કરતા પણ મને એવું જ અનુભવાય છે. મેં 6 વર્ષ પહેલા સ્કૂલ છોડેલી, પણ મને ખબર છે શ્રેયસ મને આજીવન નથી છોડવાની. 🙂

મારો ખંડ 12+ ( standard 8)

This is us ! :)

કોરોના એ ઘરની બહાર નીકળવાની મનાઈ ફરમાવી પણ સાથે કદાચ આપણા સૌની અંદર ઝાંખવાની એક તક આપી. લોકડાઉન દરમિયાન મોટાભાગના લોકોએ ઘરમાં પોતાના પરિવારજનો સાથે વિતાવ્યો હશે. ઝૂમ મીટિંગ્સ, ફેમિલી ગેમ્સ, ઓનલાઇન ફિલ્મો, ડાલ્ગોના કોફી અને બીજી નવી વાનગીઓ – આ બધાની સાથે અમુક નાની નાની બાબતો એક બીજા માટેની પણ નોંધી હશે. અમુક જૂની તો કોઈક નવી પડેલી કે પછી અજાણી આદતો, જમવાની ઝડપ- રીત, અલગ અલગ સમયે રહેલો લોકોનો જુદો જુદો મૂડ, ટાઈમપાસ કરવાની રીતો, કદી ન વિચારાયેલા વિચારો, આ બધું જ ધીમે ધીમે જોવાતું અને સમજાતું હશે. હા, કયારેક નાની મોટી બોલચાલ પણ થઇ હશે. ઓફિસ વગરના, ઘરમાં બંધ પપ્પા થોડા વધારે અકળાયેલા હશે, મમ્મીને પોતાનો પર્સનલ સમય નહિ મળતો હોય, સ્કૂલ/ કોલેજ- મિત્રો વગરના છોકરાઓને પેરેન્ટ્સની ‘ આખો દિવસ ફોન પર જ હોય છે’ કમેન્ટ અસહ્ય લાગતી હશે. છતાંય પહેલા કરતા સહેજ વધારે પોતાના કુટુંબને જાણવા લાગ્યા હશો, તેમની નજીક આવ્યા હશો.

હમણાં Amazon prime પર સિરીઝ ‘This is us’ જોઈ રહી છું. પોતના પિતા સાથે જન્મદિવસ વહેંચતા ત્રણ ભાઈ-બહેનના પરિવારની ફરતે ઘૂમતી આ વાર્તા તમને દરેક લાગણીના દરિયામાં વારાફરતી ડૂબકીઓ મરાવી, તરબોળ કરી, લથપથ કિનારાની રેતીમાં ભીંજાયેલા મૂકી દેશે અને છેલ્લે હાથમાંથી મોજાના ફીણ પાછા વળી જાય, પણ મનમાં હજી દરિયો ઘુઘવાતો હોય,બસ એવું જ કૈંક અનુભવાશે. આપણા દરેક કુટુંબની જેમ આ પરિવાર બાહરથી સામાન્ય છે પણ જેમ જેમ વાર્તા વધતી જાય તેમ તેમ આપણે તે પરિવારની નાની નાની બાબતોમાં ભાગ લેતા થઇ જઈએ. આ સિરીઝ સીધો ઉપદેશ તો જરાય નથી આપતી,પણ જીવનમાં જીવાતી કે બનતી નાની નાની પળોથી જિંદગીના મોટા પાઠ શીખવી જાય છે. દરેક એપિસોડને અંતે તમારી આંખોમાં નમી અને હોઠ પર નાનકડું સ્મિત જરુર જોવા મળશે. અને કદાચ ના જોવા મળે તો ચોમાસામાં પેલી જૂની અવાવરું ઈમારતની ભીંતમાંથી ઉગી નીકળેલી આછા લીલા રંગની પાતળી , લીસી એક ડાળને માથે જેમ પોપટી રંગનું નાનું કુમળું પાન ફૂટે એવું જ કૈંક હૃદયમાં પણ ફૂટી નીકળશે.

દરેક પાત્રની જિંદગીમાં આપણા સૌની જેમ સંઘર્ષ, મુશ્કેલીઓના કપરા ચઢાણ છે તો સાથે મદદનો લંબાયેલો હાથ અને નાનું આનંદનું મળેલું ઝરણું પણ છે. આંસુઓની ખારાશ છે તો સાથે એક વિશ્વાસુ, કાયમ રહેનારો ખભો પણ છે. ગેરસમજો, અલગ ટેવો- રીતો, વ્યવહાર, વિરોધી પસંદો કે વિચારો આ બધું જ હોવા છતાંય પેલા wind chime ની જેમ પરિવાર નામની દોર સાથે બાંધેયલ છે. જે રીતે પવન આવતા wind chime કયારેક ગૂંચવાઈ જાય છે તેમ કોઈ જ સબંધ સામાન્ય દોરી જેવો સીધો નથી હોતો બાકી એ boring થઈ જાય. તેમાં તમે ઉલઝાઓ એટલે ગૂંચો તો પાડવાની જ, પણ તે ગૂંચને કારણે જ વિન્ડ ચાઈમ અથડાઈને, તેમાંથી મીઠું સંગીત ઉપજે છે. જેમ આપણા ઘરમાં પણ કચકચ કરતી મમ્મીએ ઘરે રહીને પણ બહારના જેવા પીઝા બનવાનો પ્રયત્ન કર્યો હશે, પપ્પાએ તેમની નાનકડી ઢીંગલી સાથે ઢીંગલીથી રમ્યા હશે અને બાળકોએ ઘરે રહીને તોફાનની સાથે ઘરકામમાં પણ મદદ કરી હશે કે પછી દાદા-દાદીને વોટ્સ એપ પર ઈમોજી વપરાતા શીખવાડી દીધું હશે. પરિવાર એના માટે તો છે !

મેં હજી એક season પણ પૂરી નથી જોઈ પણ પહેલા જ એપિસોડના અંતે લાગવા લાગ્યું હતું કે આ સિરીઝ સ્પેશ્યલ હોવાની. સિરીઝમાં ઘણી બધી એવી છે કે ક્ષણો અને ડાયલોગ છે કે જોઈ-સાંભળીને “awww ” થઈ જાય. ખાસ કરીને દરેક જણ વચ્ચે ઉંમરના દરેક પડાવે બદલાતા સંબંધોના સમીકરણો અને જીવન, પ્રેમ, દોસ્તી માં આવતા ચઢાણ -ઉતરાણ જોઈને એવું જ લાગે કે આપણું જ જીવન છે. સાથે સાથે દરેક એપિસોડમાં વાગતા, એપિસોડની થીમની સાથે ભળતા ગીતોની તો અલગ જ દુનિયા છે જે પાત્રના મનના મનોમંથનને આપણા સુધી એક સુર-લયની ભાષામાં પહોંચાડી દે.આ રીતે જોવા જઈએ તો સિરીઝનું નામ એકદમ સાર્થક છે- ‘This is us’ – આ આપણે જ છીએ, આપણી જ વાર્તા છે. તમાશા ફિલ્મમાં માં કહ્યું છે કે વાર્તા બધાની સમાન જ હોય છે ખાલી સમય-કાળ -યુગના થોડા ફેરફાર સાથે. આ સિરીઝ જોઈને પણ મને આવું જ ફીલ થયું કે કાંતો આ વાર્તા જીવાયેલી છે કાંતો ભવિષ્યમાં જીવવાની છે.

Quarantine વિચારો

 

આમ કોલેજકાળના મિત્રો પાછી જૂની ચ્હાની ટપરીએ ભેગા થયા હોય ત્યારે કેવું અનુભવાય? બધી જૂની યાદો, તોફાનો, પ્રોફેસરોના પાડેલા નામ, મિત્રોની ઉડાવેલી મજાક, ગમતો કોઈ લાલ દુપટ્ટો કે રૂમાલ, આપેલું ગુલાબ, કરેલા કાંડ – આ બધું જ તાજું થઇ જાય અને એ મિત્રોને મળીને પ્રસરેલી તાજગી અને ઉષ્મા મનને આમ તરબતર કરી દે – બસ એ જ… મને પણ અત્યારે આ અદ્દલ અનુભવાય છે કારણકે હું લગભગ પોણા બે વર્ષ પછી અહીંયા પાછી ફરી છું – મારા બ્લોગ પર. અત્યાર સુધી ના લખવાનું કારણ કહો કે બહાનું – લખવાનું મન નહોતું થતું ( અથવા આળસ) + Audio Visual mediumsનો અતિશય વપરાશ. વિચારો કરવા પ્રેરે જરૂર, પણ ટકવા ના દે. જે કઈ નાનું નાનું લખવાનું આવે એ તો ડાયરીમાં જ સમાઈ જાય.

અંગ્રેજીમાં એક રૂઢિપ્રયોગ છે કે – Blessing in disguise – એટલે છુપા આશીર્વાદ, કદાચ આ કોરોનાનો સંકટ સમય પણ એ જ છે. ક્યાંકને ક્યાંક એવું લાગે કે આ COVID -19 અને Quarantine નો જે સમય છે કદાચ જરૂરી જ હતો – આપણા માટે – કારણકે ક્યાંક ભાગદોડવાળી આ જિંદગીમાં આપણું થાકવું જરૂરી છે, થોડો આરામ – સોરઠી ભાષાનો સુંદર શબ્દ “પોરો ખાવો’ એ જરૂરી હતો. અને ખાલી આપણે જ નહિ, કદાચ પૃથ્વીને પણ પોરો ખાવો જરૂરી હતો. આપણું શરીર તો હવે પ્રદુષણ જ શ્વસે છે. આ ધરાને તો કયારેક હવાફેર જોઈએ ને. ધ્રુવ ભટ્ટની કોઈ નવલકથામાં વાંચ્યું હતું ( લગભગ તો અકૂપાર જ ) કે પ્રથમી(પૃથ્વી) થી જેટલો ભાર ખમાય એટલો એ ઊંચકશે. પછી તે તેના બીજા બાળકોનું પણ વિચારેને !

આ મહામારીએ અને લોકડાઉને માનવજાતને બહુ શીખવ્યું છે – ખાસ તો બંધ કમરામાં પુરાઈને જીવતા અને બીજાને જીવાડતા ! મેં સાંભળતા શીખ્યું – હમણાં મહિનાથી પંખીઓનો અવાજ વધુ સંભળાય છે,ખાસ કરીને કોયલનો. કૂકરની સીટીઓનો અવાજ પણ સંભળાય છે, સામેના બંગલામાંથી હાર્મોનિયમનો અવાજ પણ સંભળાય છે, ક્યારેક મમ્મીની હાથની બંગડીઓનો અવાજ, કોઈકના ઘરમંદિરમાં થતી આરતી દરમિયાન વગાડાતી ઘંટડીનો રણકાર, ધાબા પરનો સાંજે ગરમ પવન, ઉડતા કબૂતરની પાંખોનો ફડફડાટ – આ બધું જ સંભળાય છે. તમને સંભળાય છે ? મને લાગે છે કે લોકડાઉન પૂરું થશે પછી હું આ બધા અવાજોને miss કરીશ. એ હાર્મોનિયમના સાત સુર કે કોયલનો ટહુકો – પાછા વાહનોની ઘરઘરાટી અને સતત, અકારણ વાગતા હોર્નમાં લુપ્ત થઇ જશે.

કોરોનાથી થયેલ જાનહાની અને નુકશાની ગંભીરતાને તો અવગણી શકાય જ નહિ. પણ, આપણે ખાલી પ્રાર્થના કરી શકીએ- સાજા થવાની, તંદુરસ્ત બનવાની – મનુષ્યની, આપણા મનની અને આ પૃથ્વીની. 🙂

Stay Home, Stay Safe.

Hampi and The Hungry Tide

અમારે ભણવામાં એક સબ્જેક્ટ આવે છે – ” Comparative literature” – સાદી ભાષામાં કહું તો કોઈ પણ બે પુસ્તકોને સરખાવવાના, તેમાં રહેલી સમાનતા, અસમાનતા, તેની ટેક્નિક, વિષય વગેરેને સરખાવી કઈ રીતે અને ક્યાં બંને પુસ્તક કનેક્ટ થાય છે તે બતાવવાનું. Syllabusમાં એક પુસ્તક છે Indian English લેખક અમિતાવ ઘોષનું “The Hungry Tide”. જે દિવસે પુસ્તક ખરીદ્યું તેના બીજા જ દિવસે હું કર્ણાટકમાં આવેલા “હમ્પી”ના પ્રવાસે જતી હતી. એટલે ટ્રેનમાં ટાઈમપાસ કરવા ચોપડી પણ જોડે લઇ લીધી.

કર્ણાટકના ‘હમ્પી’ નો સમાવેશ યુનેસ્કોની વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઈટમાં થાય છે. અમે માત્ર હમ્પી જ નહિ, પરંતુ તેની આસપાસ આવેલા બીજા ઐતિહાસિક શહેરો અને વેસ્ટર્ન ઘાટની લીલીછમ પહાડીઓ પણ માણવા જવાના હતા. અને જ્યારથી ટ્રેનની સફર શરુ થઇ ત્યારથી જ મારી પુસ્તકની સફર પણ શરુ થઇ ગઈ. “ધ હંગ્રી ટાઇડ” – પુસ્તક છે ટાઇડ કન્ટ્રી – ભરતીના દેશ વિષે – એટલે બંગાળમાં આવેલા સુંદરવનના ટાપુઓ ! જ્યાં સમન્દરમાં આવતી ભરતી – ઓટથી  ટાપુઓ ડૂબી પણ જાય છે અને નવા રચાઈ પણ જાય છે. આમ પણ બંગાળ માટે મને પહેલેથી સોફ્ટ કોર્નર. બંગાળની વાત આવે એટલે વાર્તા હોય કે વાતો આપોઆપ ગમવા જ માંડે. નવાઈની વાત એ છે કે બંગાળનું સુંદરવન અને કર્ણાટકનું હમ્પી – બંને વિષે મને એક જ ચોપડીમાંથી માહિતી મળેલી, 10thની સમાજશાસ્ત્રની ચોપડીમાંથી !  હમ્પી વિષે હું કદાચ વધારે માહિતગાર હતી પણ જાણતી તો હું એક પણ જગ્યાને નહોતી.

પુસ્તકમાં સુંદરવન, તેના ટાપુઓ, ત્યાં રહેતા લોકો, રહેણી કરણી, તેમની મુશ્કેલીઓ, ત્યાંની લોકકથાઓ, ટૂંકમાં ત્યાં ધબકતા જીવન વિષેની વાર્તા છે. કઈ રીતે માણસ અને કુદરત પરસ્પર એકબીજા પર નભે છે, કઈ રીતે બંને એકબીજાને જીવાડે પણ છે અને નાશ પણ કરે છે તે સુંદર રીતે દર્શાવાયેલું છે. ટ્રીપમાં હું સવારે 14મી સદીમાં વિજયનગર શાસનની રાજધાની અને સૌથી સમૃદ્ધ નગર તેવા હમ્પીનો ઇતિહાસ જાણતી, કઈ રીતે “વિઠઠલ મંદિર’માં આવેલ સભા મંડપમાં કોતરેલા મ્યુઝિકલ સ્તંભોના સંગીત સાથે રાણી ચૌલા દેવી નૃત્ય કરતી તેની કલ્પના કરતી અને સાંજે થાક્યા પાક્યા હોટેલના બેડ પર આડા પડી કઈ રીતે કર્નલ હેમિલ્ટને સુંદરવનના ટાપુઓ પર એક અનોખી વસાહત રચી તે વાંચતી.

પુસ્તક એટલું સુંદર છે કે તેની સાથે તમે પણ સુંદરવનના જંગલોમાં વિચરતા થઇ જાઓ. મારી ટ્રીપ અને પુસ્તક એટલું સમાંતર ચાલતું હતું કે હું તે  વાર્તાના પાત્રોને મારી આજુબાજુ જોઈ શકતી  હતી અને કદાચ શોધતી પણ હતી. સુંદરવનમાં, ટાપુઓની વચ્ચે પસાર થઇ રહેલી નદીઓમાં, નહેરોમાં, પોતાની હોડી લઇ, દરિયાની સાથે વાતો કરતા “ફોકીર” ને હું હમ્પીમાં તુંગભદ્રા નદીમાં કોરાકલ ( વાંસથી બનેલું ગોળ હોડકું)  ચલાવતા નાવિકોમા જોતી હતી. અમેરિકાથી ટાઇડ કન્ટ્રીમાં ડોલ્ફિન શોધવા આવેલી મરિન બાયોલોજિસ્ટ પિયાલી રોયને હું પટ્ટદકલમાં મોન્યુમેન્ટનો ઇતિહાસ સાંભળતા ફોરેન પ્રવાસીઓમાં શોધતી હતી.

વેસ્ટર્ન ઘાટની પહાડીઓમાં આવેલા હિલસ્ટેશન “ચિકમંગુલુર” માં, અમારા હોમસ્ટેના માલિક પાસેથી કઈ રીતે સાઉદી અરેબિયાથી ચિકમંગલુરુની પહાડી સુધી નીકળતી ગુફા દ્વારા સૂફી સંત બાબા બુંદન કોફીના ત્રણ બીન્સ લઇ અહીં પહોંચ્યા અને દક્ષિણ ભારતમાં કોફીનો જન્મ થયો – તેની લોકકથા સાંભળી મને તે જ સાઉદી અરેબિયાથી આવેલા બોનબીબી અને શાહ જોંગલી કે જેમણે સુંદરવનને દોકખીન રાયના ત્રાસથી બચાવી,  લોકો માટે સુરક્ષિત બનાવ્યું – તેની લોકકથા યાદ આવી ગઈ. અને તેમાં પણ મને ખબર પડી કે સુંદરવનના મેન્ગ્રુવ જંગલોની જેમ આ નીલગીરીની પહાડીઓ વચ્ચે, ચિકમંગુલુરૂમાં પણ આપણું રાષ્ટ્રીય પ્રાણી “વાઘ” વસે છે. જોકે પુસ્તકમાં પાત્રોની જે રીતે રોયલ બંગાળ ટાઇગર સાથે  મુલાકાત થાય છે તે રીતે મારી કોઈ મુલાકાત ના થઇ પણ છતાંય તે નીલગીરીની પહાડીઓમાં ચાલતા મને એ વખતે તો હતું કે કદાચ જો વાઘનો ભેટો થઇ જાય તો બોનબીબી સુંદરવનથી અહીંયા આવશે બચાવવા?

” Comparative Literature”માં અમારે જે  ભણવાનું આવે છે તે  આ ટ્રીપ દરમિયાન મને એ મારી નજર સામે જોવા મળ્યું ! કઈ રીતે બે જગ્યાઓ, સંસ્કૃતિઓ અને ત્યાંના માણસો અમુક અંશે જોડાયેલા છે. હું એકસાથે સુંદરવનની ભરતીઓ અને કર્ણાટકના ધોધ, દરિયાનું તોફાન અને પહાડનો ધોધમાર વરસાદ, મેન્ગ્રુવના જંગલો અને નીલગીરીની પહાડીઓ – બંને એક સરખા આવેગથી માણી રહી હતી. હમ્પીના સનાપુર લેકમાં હું મગર શોધતી અને “ધ હંગ્રી ટાઇડ”માં પિયાલી રોય સાથે ડોલ્ફિન !  મેં પહેલીવાર ટ્રાવેલિંગ સાથે બુક વાંચવાનું પણ પસંદ કર્યું, બાકી હું બંને કામ જુદા રાખું છું કારણકે બંને  તમારું પૂરેપૂરું attention માંગે છે, પણ આ વખતે દેશના અલગ અલગ ખૂણાઓને એકસાથે ખૂંદવાની ખુશી અલગ જ હતી. અમિતાવ ઘોષના વાચકને જકડી રાખતા લેખનથી હું માત્ર સુંદરવનને જ નહિ, હમ્પીને પણ એટલું જ ચાહવા લાગી. કહેવાય છે કે પુસ્તક અને પ્રવાસ બંને માણસને નવા અનુભવો અને જ્ઞાનથી સમૃદ્ધ કરે છે અને તેમાં પણ બંને જોડે મળે તો તો સમજો તમારો બેડો પાર ! 🙂 🙂

Happy Monsoon !

 

Finally મેઘરાજાએ અમદાવાદમાં દર્શન આપી દીધા છે. દર વખતે વરસાદ આવે એટલે બ્લોગ લખવો એ કદાચ મારી આદત બની ગઈ છે. પણ મનગમતી વસ્તુ વિષે લખવું કોને ના ગમે !! અને બ્લોગ લખવાની જેમ ઘણી બધી વસ્તુઓ છે કે જે વરસાદમાં કે ચોમાસામાં હું અવશ્યપણે કરું જ છું તો આજે તે શેર કરી દઉં.

વરસાદને જેમ ભજીયા, મકાઈ, કોફી અને અમદાવાદના ખાડા સાથે જેટલો સબંધ છે તેટલો જ ગાઢ સબંધ કવિતાઓ સાથે છે. હજી વરસાદથી નવા ઝરણાં ફૂટે કે છોડને નવી કૂંપળો ફૂંટે એ પહેલા તો કવિઓ ફૂંટવા માંડે છે. ( જેમાં હું પણ સામેલ જ છું ! 😛 🙂 ) પણ વરસાદ સાથે મારે કવિતાઓ અને ગીતોની બહુ યાદો જોડાયેલી છે. મારા માટે સીઝનની પહેલી કવિતા મોટેભાગે વરસાદથી જ શરુ થાય. મારા કાવ્યાત્મક વર્ષ ને હું આમ જુલાઈ થી જુલાઈનું ગણું તો મોટેભાગે કવિતાઓ પહેલા 4 મહિનામાં જ લખાઈ હોય !

અમે નાના હતા ત્યારે અમારી શાળામાં પણ ચોમાસુ શરુ થાય પણ વરસાદ આવ્યો ના હોય ત્યારે વરસાદને બોલવા માટે સ્પેશ્યલ ગીત ગવડાવતા – ” નદી રે સરોવર સુકાઈ ગયા રે….ના આવ્યો ધરતીનો ધણી મેહુલો રે…” – જે એકદમ ધીમી લય અને કરૂણ સૂરમાં ગવાતું. અને વરસાદ આવે પછી આ જ ગીતના શબ્દો બદલી – ” ઓત્તર ગાજ્યાંને દખ્ખણ વરસિયા રે…આવ્યો ધરતીનો ધણી મેહુલો રે…” કરી ઝડપી લયમાં ઉલ્લાસ સાથે ગવાતું કે બધા ઝૂમી ઉઠતા. તે પછી દરોજે પ્રાર્થનામાં નવા નવા વરસાદના ગીતો ગવાય અને છેલ્લે એનો અંત “આવ રે વરસાદ..” થી થાય, તેમાં પાછા અમારા સર ” કારેલાના શાક સાથે ચોકલેટ, કેડબરી, આઇસ્ક્રીમનું શાક” પણ લાવતા એટલે અમે બધા ઉત્સાહમાં જોર જોરથી બૂમો પાડી આખો હોલ ગજાવી દેતા…! મેં તો મારુ એક મોન્સૂન પ્લેલિસ્ટ પણ બનાવ્યું છે. વરસાદ શરુ થાય એટલે ઘરે કે ગાડીમાં એ ગીતો તો વગાડવાના જ !

પહેલા વરસાદમાં નદીનાળા ઉભરાતા જયારે હવે વોટ્સએપ ઉભરાય છે કવિતાઓથી ! પણ મારા ખ્યાલથી વરસાદમાં એ શક્તિ છે કે ભલા ભલાને કવિ બનાવી દે. મેં સૌથી વધારે કવિતાઓ વરસાદ પર લખી છે અને કદાચ વાંચી પણ વરસાદ પર જ છે. અને તેમાંથી અમુક તો વરસાદની જેમ જ તમને ભીંજવી નાખે,તરબોળ કરી દે અને ફ્રેશ પણ કરી દે. મારી ગમતી અમુક કવિતોની બે કડીઓ શેર કરું છું….

“અહીં આપણે બે અને વરસાદ ભીંજવે
મને ભીંજવે તું તને વરસાદ ભીંજવે ” – રમેશ પારેખ

“તમે મન મૂકીને વરસો , ઝાપટું આપણને નહિ ફાવે
અમે છીએ હેલીના માણસ, માવઠું આપણને નહિ ફાવે ”

“શુષ્ક છે પલળી જવું છે વાત કર વરસાદને
કયાંય પણ ઉગી જવું છે વાત કર વરસાદ ને
પથ્થરો પણ કરગરે છે આભ સામે જોઈને
વ્હેણમાં ડૂબી જવું છે વાત કર વરસાદને… ” – શ્યામ ઠાકોર

“અઢી અક્ષરનું ચોમાસુંને બે અક્ષરના અમે,
ખોટ પડી અડધા અક્ષરની ,સજન પૂરજો તમે
ત્રણ અક્ષરના આકાશે આ બે અક્ષરની વીજ
બે અક્ષરનો મોર છેડતો સાત અક્ષરની ચીજ
ચાર અક્ષરની ઝરમર ઝીલતા રૂવાંડા સમસમે… ખોટ પડી…  – ભગવતીકુમાર શર્મા

અને છેલ્લે હમણાં જ લખેલી મારી કવિતા –

અડધી રાતે વીજળી તાડુકી, વાદળોએ છોડ્યા છે તીર
અણધાર્યા આવેલા મેહુલિયાથી આ ઉનાળો થયો છે ભયભીત

ઓચિંતા આક્રમણથી મૂંઝાઈને,
ઉનાળાને લાગ્યો છે ધોખો
“યુદ્ધના નિયમો ક્યારેક તો પાળો”
કહી ચોમાસાને માર્યો તેણે ટોણો !
“Everything is fair in Love and War”
કહી આભે ફેંક્યું ધરતી સામે સ્મિત ….અડધી રાતે… – કર્ણવી શાહ

 

 

 

Happy My Best Friend Day !!

આજનો દિવસ એ મને મારા જન્મદિવસ પછીનો સૌથી ગમતો દિવસ છે. કારણકે એક એવી વસ્તુનો દિવસ છે કે જે નાનપણથી અત્યાર સુધી મારી ફેવરિટ રહી છે, મારી સાથે રહી છે, અને મારી બેસ્ટ ફ્રેન્ડ છે અને મારી જ નહિ, કદાચ આપણા બધામાંથી ઘણા બધા લોકોની. Books are our best friends – આ વાક્ય મેં એટલું બધું ગંભીરતાથી લઇ લીધું હતું કે એ 10માં ધોરણ સુધી તો ખાલી પુસ્તકો “જ” મારા મિત્રો છે એવું હું માનતી હતી, પછી તે સાહિત્ય હોય કે ભણવાનુ ! 😀 મારા ખ્યાલથી જેટલા પુસ્તકો લખાયા છે એટલું જ કદાચ પુસ્તકો વિષે લખાયું છે એટલે તેના વિષે તો ગમે તેટલું લખીએ ઓછું જ પડવાનું. એટલે આજે મારે પુસ્તકો વિષે નહિ, પણ અમારી દોસ્તી વિષે કહેવું છે. 🙂

તમે તમારા બેસ્ટ ફ્રેન્ડ વિષે કોઈને જણાવો તો શરૂઆત ક્યાંથી કરો કે ક્યારે મળ્યા? કેવી રીતે ? બરાબર. તો પુસ્તકો સાથે મારો મેળાપ કરવામાં બે લોકોનો બહુ મોટો હાથ – એક મારી મમ્મી અને એક મારા કેજીના શિક્ષિકા. હું નાની હતી ત્યાંથી જ મારી મમ્મી સ્કૂલની લાયબ્રેરીમાંથી ચોપડીઓ લઇ આવતી. સહેજ મોટી થઇ એટલે જાતે પુસ્તક લેવાની પરવાનગી મળી. ત્યારે હું જુલે વર્નના અનુવાદો વાંચું, અને મારી મમ્મી નવલકથાઓ લાવે, પણ સાથે મારી લાવેલી બુક્સ પણ વાંચે. હવે તેને 4 બુક વાંચવા મળે અને મને 2, એટલે ” યે તો બડી નાઇન્સાફી હે” પ્રમાણે હું પણ એને લાવેલી નવલકથાઓ વાંચું. અડધી ખબર પડે, અડધી નહિ પણ ત્યારથી જ મને કદાચ નોવેલ્સ વાંચવાની ટેવ પડી ગઈ હતી.

મેં ઘણા બધાને એ પ્રશ્ન પૂછતાં જોયા છે કે ” વાંચવાની શરૂઆત ક્યારથી કરવી?” , મને એક જ જવાબ સુજે – કોઈ પણ સસ્પેન્સ બુકથી ! કારણકે એક વાર વાંચવાની શરૂઆત કરો પછી છેલ્લે શું થશે? એ જાણવાની જિજ્ઞાસા તમને તે આખું પુસ્તક પૂરું કરવા પર મજબુર કરશે જ. નાનપણમાં મને સાહસિક કથાઓ બહુ ગમતી, ” સમુદ્રના પેટાળમાં”, ” ખજાનાની શોધમાં”, ” અનોખા ટાપુ પર” – આવી મેં અસંખ્ય ચોપડીઓ વાંચી છે. પછી વચ્ચે ” સસ્પેન્સ નોવેલ્સ” – જયારે હું માત્ર જાસૂસી નવલકથાઓ જ વાંચતી- અગાથા ક્રિસ્ટી, જેમ્સ હેડલી ચેઝ, શેરલોક હોલ્મસ વગેરે. આ બધી બુક્સ બહુ જ ધ્યાનથી વાંચતી, વખત સરે આપણે એવું કૈંક શોધવા- બોધવાનું આવ્યું તો ! મને એવું જ થતું કે જો મારે “જાસૂસ” બનવું પડે, તો મને બધી જ રીતની જાણકારી હોવી જોઈએ ભાઈ ! 😀 (મને હજી પણ યાદ છે – જો મારુ કિડનેપ થઇ જાય તો કેવી રીતે સિક્રેટ કોડમાં પત્ર લખી મુક્ત થવું, તમારે જાણવું હોય તો contact Me ! 😀 )

11-12માં મેં બહુ જ ચોપડીઓ વાંચી, કારણકે સાયન્સ લીધું હતું અને તે વર્ષોમાં મારો સૌથી ગમતો પિરિયડ હતો લાયબ્રેરીનો અને સૌથી ગમતી વસ્તુ હતી – પુસ્તકો. ત્યારે મેં જે લેખકના પુસ્તકોથી શરૂઆત કરી હતી તે આજે પણ મારા ફેવરિટ લેખક છે અને કદાચ હમેંશા રહેશે – અશ્વિની ભટ્ટ ! તેમની કોઈ પણ બુક વાંચી મને એ જ વિચાર આવે કે કોઈ પણ માણસ આટલું બધું કઈ રીતે વિચારી શકે? અને આ જ પ્રશ્ન મને “હેરી પોટર” માટે થયેલો ! આ સમયે બે વસ્તુ નક્કી હતી કે 1) હું સાયન્સ માટે નથી બની 2) પુસ્તકો મને સૌથી વધારે ખુશી આપે છે – અને એટલે જ જેવું 12 પત્યું કે મેં આ પુસ્તકોની દુનિયામાં ભૂસકો મારી દીધો અને તે પણ અંગ્રેજી સાહિત્યમાં ! ત્યાં સુધી હું ગુજરાતી અને બહુ બહુ તો અનુવાદોની દુનિયા જાણતી હતી અને આ તો આખો એક અલગ જ ખજાનો મળી ગયો – ભાષા તો અલગ ખરી જ પણ તે સાથે વિષય, બેકગ્રાઉન્ડ, રીત-ભાતો, સંસ્કૃતિ – બધું જ અલગ અને અનોખું. (આજે પુસ્તક દિન સાથે “શેક્સપિયર” ની મૃત્યુતિથિ પણ છે !)

મેં બહુ પહેલા “પુસ્તક દિન” પર જ બ્લોગ લખેલો કે – ” દોસ્તો ઘણાં હોય છે મુવી- પાર્ટનર, તોફાન- પાર્ટનર, કોઈ examમાં કોપી કરાવે, કોઈ ઉધારની કટિંગ પીવડાવે ! પણ એક એવો યાર હોય કે જે બધામાં સાથે હોય..!! એમ પુસ્તકોમાં પણ હોય છે – કોઈ પહેલા પ્રેમની યાદ દેવડાવે તો કોઈક આપણા સંઘર્ષની, કોઈ અલગ દુનિયાની સફર કરાવે તો કોઈ મનની વાતો જણાવે. પણ એક એવી બુક હોય છે જે આપણને હંમેશા વાંચવાનું મન થાય. જે એકદમ ફેવરિટ હોય !” – મેં અત્યાર સુધી જેટલા પુસ્તકો વાંચ્યા છે તેમાંથી અમુક બુક્સ એવી છે કે જેણે મને હલાવી નાખી છે, એ પુસ્તકમાં લખાયેલું બધું જ – દરેક ઈમોશન્સ, અનુભવ – વાંચતા વાંચતા જાતે અનુભવેલું છે. એ પુસ્તકો વાંચ્યા પછી લાગે જાણે એક જિંદગી જીવી ગયા આપણે ! કહે છે ને કે A book that changed you or your life – હા, કૈંક બદલાયેલું લાગે, પણ શું તે નથી ખબર ! તેમાંથી મારી ત્રણ મોસ્ટ ફેવરિટ બુક્સ નીચે જણાવી છે અને હું ઈચ્છું કે તમે પણ તમારા મનગમતા પુસ્તકોને યાદ કરો, મને કહો, શેર કરો, અને બહુ જ બધું વાંચો અને વાંચતા રહો. ” Happy World Book Day !” 🙂

My favourites :-

1) સાહિત્યની દુનિયામાં બહુ જ જાણીતી વિક્ટર હ્યુગોની ફેમસ નોવેલ- લા મિઝરેબલ ( જોકે મેં મૂળશંકર ભટ્ટનો અનુવાદ “દુખિયારા” વાંચ્યો છે – અફલાતૂન પુસ્તક છે આ !)

2) Irving Stoneની ચિત્રકાર “વિન્સેટ વાન્ગોગ” પર ખુબ સુંદર રીતે બાયોગ્રાફી અને ફિક્શનને મિક્સ કરીને લખાયેલી કથા – લસ્ટ ફોર લાઈફ

3) બંગાળી લેખિકા મૈત્રેયી દેવીની – “નહન્યતે” ( જેના વિષે મેં પહેલા પણ બ્લોગ લખેલો છે –  હણાય ના દેહ હણાય તો એ..!!  )

 

 

 

આજ ખુશ તો બહોત હોંગે તુમ ?

Hey , કેમ છો તમે ?  મજામાં?  GOOD ?  that’s Great .. And if Bad ? તો તમે તમારા જીવનની 10 એવી વસ્તુ, માણસ અથવા કોઈ મેમરીઝ  યાદ કરો કે જે તમારા મોઢા પર આછું સ્મિત લઇ આવે, કારણકે આજે ( 20 march) દુઃખી થવાનો દિવસ બિલકુલ નથી. આજે  “ઇન્ટરનેશનલ  હેપીનેસ  ડે”  છે. So BE HAPPY !  ઘણાને પ્રશ્ન થશે કે આ શું નવું તુત ? આટલા દિવસો ઓછા હતા તો પાછો આ ? અને આજે હેપીનેસ ડે એટલે ખુશ રહેવું કે થવું, આપણા હાથમાં થોડી છે ? પણ હા, જેમ દુઃખી થવું આપણા હાથમાં છે તેમ ખુશ થવું પણ આપણા જ હાથમાં છે યાર. માણસ જો દુઃખી થવાના હજારો કારણ શોધી શકે તો ખુશ રહેવાનું એક કારણ ના શોધી શકે? હા, ખુશ થવા માટે એક કારણ કાફી છે, હું તો કહું એક ગરમાગરમ, કડક, મીઠી ચ્હાનો કપ પણ કાફી છે, બધાના નસીબમાં સારી ચ્હા નથી હોતી !! 😀

જેમને પણ આ દિવસ ઉજવવાનો વિચાર આવ્યો હશે તેમણે ખરેખર ભવિષ્યની દુનિયાનો અંદાજ હશે કારણકે આજે કદાચ આપણને સૌથી વધારે જરૂર છે તો genuinely ખુશ રહેવાની, નહિ કે ખાલી સોશિઅલ મીડિયા પર!  આજકાલ જે પ્રમાણે આપણે ચિંતા, ડિપ્રેશનનો ભોગ બની રહ્યા છે, મારા મતે આ દિવસ ઉજવવો જરૂરી છે જેથી એક દિવસ તો આપણે ખુશ રહેવાનો, ખુશી મેળવવાનો પ્રયત્ન કરી શકીએ. બધા માટે ખુશીની વ્યાખ્યા અને ખુશી મેળવવાના રસ્તા અલગ અલગ હોય છે. મારા માટે વરસાદ હોય , કોઈ બીજા માટે તેમનું બાળક, કોઈના માટે ચ્હાનો એક કપ, તો કોઈના માટે પૂરું થયેલું સપનું, કોઈ જુના દોસ્તોને મળી, કલાકો સુધી ગપાટા મારીને ખુશ થઇ શકે તો કોઈ સંસારથી દૂર એકલતાની ગુફામાં ખુશી મેળવી શકે. પણ મને લાગે છે આપણે દુઃખના કારણો શોધવામાં કે પછી ભવિષ્યનું વિચારવામાં એટલા વ્યસ્ત હોઈએ છીએ કે We simply missed out those Few moments of Happiness.

આપણે હમેંશા ખુશ ના રહી શકીએ, કારણકે ખુશી સિવાય બીજી અનેક લાગણીઓ આપણે અનુભવીએ છીએ. આ જાણવા છતાંય આપણે હમેંશા ખુશ રહેવાના ચક્કરમાં, ખુશી પામવાના ચક્કરમાં ખરેખર ખુશીઓ મિસ કરી દઈએ છીએ.મારા ખ્યાલથી હૅપીનેસ બે પ્રકારની હોઈ શકે – એક જે થોડી ક્ષણો માટેની હોય – એક જગ્યાએ મેં વાંચેલું કે  ” Money can’t buy happiness, but it can buy Pizza and that’s sort of same kind of thing.” પણ હા, ચીઝથી ભરપૂર પીઝાનો એ ટુકડો મને ખુશી આપે છે પણ એ માત્ર થોડી ક્ષણો માટે હોય છે. જયારે અમુક ઘટનાઓ, અમુક માણસો, અમુક યાદો આપણને લાંબા સમયની ખુશી આપે છે જેમકે કોઈના માટે આપણે કૈંક સારું કર્યું હોય, કોઈ સપનું પૂરું કર્યું હોય, સુંદર સાથ મળ્યો હોય  અને અમુક યાદો જે દર સમયે ખુશી આપે. પણ આપણે કાયમ ખુશ નથી રહી શકતા. હમણાં જ મેં એક સુંદર ફિલ્મ જોઈ ” The Pursuit Of Happiness ” તેમાં એક ડાયલોગ છે – કે તમારે ખુશીઓ મેળવવા પ્રયત્નો કરવા પડે છે, અને કદાચ તમે ક્યારેય એ મેળવી નથી શકતા, “You can’t have it.”  અને તેમાં જ એક બીજો ડાયલોગ છે કે ” This part of my life..right this .. is called Happiness. ખુશી એક હિસ્સો છે અને જો એ આપણે જાણીએ તો આવી નાની, મોટી બધી જ ક્ષણોમાં આપણે ખરેખર ખુશ રહી શકીએ.

હા, ખુશી બીજા પર આધારિત હોય છે. પણ દરેક સમયે નહિ ! આજકલ પણ આપણી ખુશી લોકોને આપણે કેટલા ગમીએ છીએ તેની પર આધાર રાખતી થઇ ગઈ છે – થૅન્ક્સ ટૂ સોશ્યિલ મીડિયા again !  પણ તમે બીજા લોકો વગર પણ જાતે ખુશ રહી શકો છો – તમારી જાતની સંભાળ લઇ, તમારા શરીરની સંભાળ લઇ, કુદરતને માણીને, નવી વસ્તુઓ શીખીને, નવા અનુભવો લઈને, પોઝિટિવ એનેર્જી અનુભવીને,કૈંક વાંચીને, જોઈને, આસપાસની દુનિયાનું અવલોકન કરીને, ગમતું ખાઈને અને પછી આરામથી સવારના 10 વાગ્યા સુધી સૂઈને પણ તમે ખુશ રહી જ શકો છો. આપણે બહુ બાંધી દઈએ છીએ પોતાની જાતને કે ના, બસ આ વસ્તુ આમ જ થવી જોઈએ, આ જ વસ્તુથી ખુશી મળશે, ના.. મને વરસાદ ખુશી આપે છે, પણ જરૂરી નથી કે દરેક સમયે તે આપે, અથવા ખાલી એ જ મને ખુશી આપે. દુનિયા બહુ જ વિશાળ  છે, અને એવી અસંખ્ય વસ્તુઓ છે જે તમને ખુશ કરી શકે, ખાલી બસ એ સ્વીકારવાની જરૂર છે, એ પ્રયત્નની જરૂર છે.

હમણાં હું એક ફેમસ અમેરિકન ટીવી શૉ – ” ધ ઍલન શૉ” જોતી હતી. તેમાં જીની નામની એક ટીમ મેમ્બર છે આ શૉ લોકોને સરપ્રાઈઝ આપવા માટે જાણીતો છે અને જીનીનું કામ છે કે જે લોકોને ઍલનના શૉની ટિકિટ્સ, કે તેની સાથે વાત કરવાની તક, તેમને જોઈતી મદદ મળવાની હોય, તેમને સરપ્રાઈઝ આપવી. તે ઍલન સાથે મળી કૈંક પ્લાન કરે અને પછી અચાનક દોડતી, બૂમો પાડતી, પૂરા ઉત્સાહમાં તે લોકો સામે જાય અને તેમને જોઈતી વસ્તુ આપી ખુશ કરી દે. તે સાવ અજાણ્યા લોકોને થોડી ખુશીની ક્ષણો આપવા -20 ડિગ્રી ઠંડીમાં, બર્ફમાં ચાલીને ગઈ છે, ક્યારેક લાંબા ખાડા ટેકરાવાળા રસ્તાની મુસાફરી કરી છે તો ક્યારેક કલાકો સુધી બંધ બોક્સમાં પુરાઈ રહી છે. Inshort, કહેવાય છે કે બાળકોમાં ખુશ રહેવાની અદભુત ક્ષમતા હોય છે પણ કદાચ આપણે બધા બાળકો તો ન બની શકીએ, પણ આપણે સાન્તાક્લોઝ જરુર બની શકીએ અને Trust me, તે બનવામાં પણ એટલી જ ખુશી મળે છે.

અને છેલ્લે, જેમ “Into The Wild” ફિલ્મમાં કહેવાયું છે કે ” Happiness is only Real when Shared” , તેમ આજે ઇન્ટરનેશનલ હેપીનેસ ડે છે તો કોઈની સામે એક સ્મિત કરી દેજો અને કોઈની સામે નહિ તો અરીસા સામે કરી દેજો, કારણકે You deserve it today.  🙂

 

 

 

 

 

Don’t Whisper, Just Say it Free & Stay Free !

(ઘણા વખત પછી ફરી હું બ્લોગમાં મારો આર્ટિકલ મૂકી રહી છું કારણકે આ ઘણો જ સ્પેશ્યલ આર્ટિકલ છે. અને આ વિષે અત્યારે કદાચ ઘણું લખાયું હશે, પેડમેન, ફુલ્લુ જેવી ફિલ્મો બની રહી છે, સેનેટરી નેપ્કીન્સની વાતો થઇ રહી છે. પણ જે વસ્તુ બેઝિક છે એ છે તે છે “પીરિયડ્સ” ને જોવાનો નજરીયો. મેં એ જ લખ્યું છે જે મેં જોયું છે, અનુભવ્યું છે અને જેમાંથી હું પસાર થઇ છું. મેં પોતે પણ આ શબ્દ બોલવામાં ક્યારેક શરમ અનુભવી છે. પણ હું ઈચ્છું છું કે જેમ મેં વાંચ્યું, મારા વિચારો બદલાયા તેમ કદાચ ધીમે ધીમે બધાના બદલાય કે આ કોઈ શરમજનક ઘટના નથી. 🙂 )

નવા વર્ષમાં જે ફિલ્મની આતુરતાથી રાહ જોવાઈ રહી છે તે છે ‘પદ્માવત’, પણ તે સિવાય બીજી એક સુંદર ફિલ્મ આવી રહી છે તે છે “પેડમેન”. તે સાથે એક એવો મુદ્દો સિનેમા અને સમાજમાં ચર્ચાવા જઈ રહ્યો છે જે હમેંશા કાળી કોથળીમાં બધાની નજરોથી છુપાયેલો રહ્યો છે. જે સ્ત્રીઓના જીવનનો મહત્વનો હિસ્સો હોવા છતાંય, જાણે અજાણ્યે એક “taboo” બની ગયો છે.

‘સેક્સ એજ્યુકેશન’ની જેમ ‘મેનેસ્ટ્રુઅલ એજ્યુકેશન‘ પણ અવગણાતો વિષય રહ્યો છે. છોકરીઓને મોટેભાગે તેમની મમ્મી, બહેન અને કયારેક તો મિત્રો પાસેથી જાણકારી મળતી હોય છે. અને છોકરાઓને ? એમને તો ભૂલે ચુકે પણ ખબર ના પડવી જોઈએ. ભલે પછી તેઓ ક્લાસની છોકરીના સ્કર્ટ પર પડેલા લાલ ડાઘને જોઈ તેની મજાક ઉડાડે. સેનેટરી નેપ્કીન્સનું પેકેટ કોઈને દેખાઈ ના જાય તેનું ધ્યાન રાખવું, નહીંતર તમારા મિત્રો મૂછમાં હસશે, કે મોઢું બગાડશે. પેટનો દુખાવો, ક્રેમ્પ્સ, અડધી સ્કૂલમાંથી ઘરે જવાની રજા, સ્વિમિંગ ન કરવું, ઉદાસ કે ગુસ્સામાં હોવું – આ કોઈનું સાચું કારણ ન જણાવી શકાય પછી ભલે તેને તમારા બહાના ગણી લેવામાં આવે. પીરિયડ્સ, માસિકધર્મ,  ટાઈમમાં – વગેરે શબ્દો તો મોટેથી બોલાય જ નહીં, કારણકે તમારા સેનેટરી નેપ્કીન્સના પેકેટ પર લખ્યું છે  ‘Whisper’.

આ આર્ટિકલ લખતા પહેલા મેં મારી સાથે ભણતી છોકરીઓની સાથે છોકરાઓને પણ પૂછ્યું કે તમને પીરિયડ્સ વિષે ક્યારે, કઈ રીતે ખબર પડી અને તે બાબતે તેમના શું વિચાર છે ? મોટે ભાગે તેમને જયારે તેમની મમ્મી, બહેન કે બીજી સ્ત્રીઓને ઘરના મંદિરમાં જવાની ના પાડવામાં આવે, કે રસોડામાં અડવાની ના પડે ત્યારે ખબર પડી કે અત્યારે મમ્મી, બહેન સાથે કૈંક અલગ છે. એક છોકરાએ મને કહ્યું કે તેને અધૂરી જાણકારીને કારણે લાગતું હતું કે સ્ત્રી બનવું પાપ છે. કેમ ના લાગે ? કારણકે છોકરી પહેલી વાર માસિકધર્મમાં આવે ત્યારે તેને ઉત્સવ માનીને ઉજવવામાં આવે છે અને બીજી જ પળે તેને અપવિત્ર માની લેવામાં આવે છે. જે રસોડામાં જવા તેને દરોજે દબાણ કરવામાં આવતું  હતું તે રસોડામાં, ધાર્મિક સ્થાનોમાં તેના જવા પર મનાઈ ફરમાવવામાં આવે છે, કેટલાક ઘરમાં તો તેને અડવા પર પણ પ્રતિબંધ  લાદવામાં આવે છે.

ઉપર જે કહ્યું તેમાં બિલકુલ અતિશયોક્તિ નથી કારણકે મેં ખુદ આ અનુભવ્યું છે. જયારે પહેલી વાર હું પીરિયડ્સમાં આવી ત્યારે ખુબ પેટમાં દુખાવાને કારણે, કૈંક નવું અનુભવવાને કારણે હું દુઃખી હતી, રડતી  હતી, મમ્મીના ખોળામાં સૂઈ જવું હતું પણ ધાર્મિક માન્યતાને કારણે હું મમ્મીને તો શું, ઘરનું કશું જ અડી નહોતી શકતી. મેં ઘણા ઘરમાં આ જોયેલું છે અને હજી પણ જોઉં છું. ના, મારે કોઈ  ધાર્મિક માન્યતોનો વિરોધ નથી કરવો. પણ અમુક માન્યતાઓ જે તે સમય અને સંજોગોને આધીન હોય છે.  જેમ ગાંધીજીએ અશ્પ્રુશ્યતા નાબૂદ કરતા કહ્યું કે કોઈને અડવાથી તમે અપવિત્ર  ના થઇ શકો તેમ માસિકધર્મમાં આવેલી સ્ત્રીના અડવાથી કોઈ વસ્તુ અપવિત્ર કઈ રીતે થઇ શકે ? અને તેમાં પણ જયારે આ માસિકથી જ પુરવાર થાય છે કે તે છોકરી કે સ્ત્રી હવે ‘માં’ બનવા સક્ષમ છે. મેં એક સુંદર કવિતા વાંચી હતી અંગ્રેજીમાં, કવિતા તો યાદ નથી પણ તેનો સાર કૈંક એવો હતો કે ” નાની દુર્ગા આજે મંદિરમાં ન આવી શકે, તેને બહાર ઉભી રાખી, લોકો દુર્ગાની મૂર્તિને પૂજવા ચાલી નીકળ્યા”

પિરિયડ્સ કે મેનેસ્ટ્રુએશન એ દરેક મહિને સ્ત્રી શરીરમાં થતો એક મહત્વનો ફેરફાર છે અને જે અવગણાય એવો તો સહેજ પણ નથી. જો તેની સરખી તકેદારી ના રખાય તો તે સ્વાસ્થ્યને નુકશાન પહોંચાડી શકે છે. સેક્સની જેમ આ મુદ્દો પણ એક ટેબુ બની ગયો હતો. પણ કદાચ ધીમે ધીમે તેમાં ફેરફાર આવી રહ્યો છે. 5 વર્ષ પહેલા NIDના બે વિદ્યાર્થીઓએ મેન્સ્ટ્રુપિડીયા નામની કોમિક બુક બનાવી જે પીરિયડ્સને લગતી માહિતી, માન્યતાઓ, હકીકતોથી શાળા-કોલેજની છોકરીઓમાં જાગૃતિ લાવવાનો પ્રયાસ કરે છે. આજે “પેડમેન ” અને ગયા વર્ષે આવી ગયેલી “ફુલ્લુ” ફિલ્મમાં પણ આ મુદ્દો ઉઠાવવામાં આવ્યો છે.

છતાંય ફિલ્મ પેડમેનમાં જ એક ડાયલોગ છે – ” हम औरतो का बीमारी से मरना शर्म से जीने से बहेतर है।” – લાજ એ સ્ત્રીનું ઘરેણું છે કહીને કદાચ ઘણા મુદ્દાઓ આપણે ઘૂંઘટા કે બુરખા નીચે જ દબાવી દીધા છે. મેં આ આર્ટિકલ એ જ જણાવા લખ્યો છે કે ” પીરિયડ્સ એ કોઈ શરમજનક ઘટના નથી.” તે એક કુદરતી ઘટના છે અને તમે તેને માનથી જોશો તો સમાજ પણ જોશે. મારે દરેક સ્ત્રી કે છોકરીને કહેવું છે કે તમે “પીરિયડ્સ” શબ્દને જોરથી બોલી શકો છો. તમારે બહાના બનવવાની જરૂર નથી. તમે તેને છોકરાઓ કે પુરુષો સામે કે સાથે બેહિચક ચર્ચી શકો છો અને મારે દરેક છોકરા કે પુરુષને પણ કહેવું છે કે માસિકધર્મ દરમિયાન સ્ત્રીના હોર્મોન્સ સાથે મૂડમાં પણ ફેરફાર રહે છે, ક્યારેક અસહ્ય દર્દ થાય છે, અસુવિધા થાય છે ત્યારે જો તમારો સહકાર હશે, હૂંફ હશે તો કદાચ તમારી આસપાસની સ્ત્રીઓ માટે તે દર્દ સહન કરવું થોડું સરળ થઇ પડશે. અને છેલ્લે દરેકને એટલું જ કહેવાનું કે જસ્ટ “Stay Free“.

 

 

Winter is Here….

અત્યાર સુધી “મારી પ્રિય ઋતુ”ના લિસ્ટમાં ટોપ 3માં માત્ર એક જ નામ હતું : ચોમાસુ, ચોમાસુ અને બસ ચોમાસુ. હા, થોડા થોડા ઋતુમાં ફેરફાર આવે તે તો બધાને ગમે પણ આમ અંદરથી જે ખુશી થાય, સ્મિત આવી જાય, તમે એ ઋતુના નાના નાના ફેરફારો માણો એ માત્ર ચોમાસા સાથે જ થતું, અને મેં વરસાદ વિષે, ચોમાસા વિષે બહુ લખ્યું છે, ઘણી કવિતાઓ બનાવી છે અને ચોમાસુ જ હોય કે જે મને લખવા પ્રેરે. પણ આ વખતે એક બીજી ઋતુએ મને લખવા પ્રેરી છે અને તે છે “શિયાળો”.

નવાઈ લાગશે અને હસું પણ આવશે પણ મને આ ઋતુ “શિયાળો” ના ગમવાના એક કારણ એ હતું કે તેનું નામ ! હા, “શિયાળા” નામમાં મને “શિયાળ”ની યાદ આવતી અને આપણને સ્કૂલથી જ ભણાવવામાં આવ્યું છે કે શિયાળ તો લુચ્ચું પ્રાણી છે. જયારે ત્રીજા-ચોથા ધોરણમાં ગુજરાતીમાં પાઠ આવતો – “લુચ્ચો વરસાદ ” ત્યારે પણ મને તો શિયાળો જ લુચ્ચો લાગતો. વરસાદને લુચ્ચો માનવાનું મારી પાસે કોઈ જ કારણ ન હતું અને હજી પણ નથી જ. પણ હા, શિયાળો ગમવા લાગે એવા ઘણા કારણો મળી ગયા છે.

ઘણા લોકોને મેં કહેતા સાંભળ્યા છે કે શિયાળો એટલે ગમે કે મોડે સુધી રજાઈમાં લપેટાઈને સુવા મળે. પણ ખરેખર હું તો આ બારેમાસ કરું છું, એટલે મને આમાં કોઈ જ નવાઈ નહોતી લાગતી. ઉપરથી મને ઠંડી પણ બહુ જ લાગે, શિયાળાની શરૂઆતમાં અમારી સ્કૂલમાં( મોર્નિંગ સ્કૂલ ) ગ્રાઉન્ડમાં પ્રાર્થના કરાવે ( અને પછી તે જ ગ્રાઉન્ડના ત્રણ ચક્કર ! ), ત્યાં જયારે બધા આમ પાતળા, ખાલી પહેરવા પૂરતાના સ્વેટરમાં હોય ત્યારે હું એક સ્વેટર, ઉપર જેકેટ, ટોપી, સ્કાર્ફ – બધું જ પહેરીને ઊભી હોઉં. અને જો ક્લાસમાં ભૂલથી પણ કોઈ પંખો શરુ કરી દે કે એક ઠંડી હવાની લહેર આવી જાય તો પણ મારા મિત્રોને મારા દાંત કકડાવાથી ઉત્પન્ન થતાં સુંદર સંગીત સાંભળવાનો લાભ મળતો.

મને શિયાળો ના ગમે પણ મને બર્ફ( સ્નોફોલ વાળો) બહુ જ ગમે. પણ અત્યાર સુધી હું જેટલી પણ વાર બર્ફ – આચ્છાદિત પ્રદેશોમાં ગઈ હતી ત્યારે બીજી જ ઋતુમાં ગઈ હતી અને fortunately મને દર વખતે સ્નોફોલ, સ્નો બધું જ મળી રહેતું. આમ પણ હિમાલયમાં અમુક પહાડો પર બારેમાસ બર્ફ રહે જ ! પણ ગયા વર્ષે જાન્યુઆરીમાં હું ટ્રેકિંગ માટે ડેલહાઉસી ગઈ અને એ જે શિયાળાનો બર્ફ, એ ઠંડી, ધુમ્મસ, એ અનુભવ હતો તે અલગ જ હતો અને ત્યારથી કદાચ શિયાળો મને ગમવા લાગ્યો. ઠંડીમાં ઠીકરું ગઈ હતી પણ મને અત્યારે કોઈ કહે કે ચાલો સિમલા- સ્પીતી જઈએ, હું રેડી થઇ જ જઉં – શિયાળામાં એટલી ખુબસુરત એ જગ્યાઓ લાગી રહી છે !

   

અમદાવાદમાં પણ મને શિયાળાની શરૂઆત ગમી રહી છે. ખાસ કરીને સવાર અને સાંજનો સમય ! મસ્ત ઠંડક હોય, આછું ધુમ્મસ પણ હોય, ચા- કોફીની ચુસ્કી હોય, સવારે ગુલાબી ઠંડી હોય, મસ્ત રંગબેરંગી સ્વેટરમાં સ્કૂલે જવા નીકળેલા ટાબરિયાં હોય, ઊનના સ્કાફ, બંડી અને મફલર દેખાય અને સાંજે પીળો સુરજ ! હા, શિયાળામાં આપણી સાથે સુરજ પણ સુસ્ત થઇ જાય, તેનો તાપ પણ ઓછો અને તેનો રંગ પણ આછો. બપોરે 2 વાગ્યે પણ તાપને બદલે ઠંડક લાગે અને સાંજે સૂર્યાસ્ત સમયે જુઓ તો જાણે ચિત્રમાં કોઈ નાના બાળકે, લીટીની બહાર રંગ ના જવો જોઈએ તેવો ખ્યાલ રાખીને કેસરી-લાલ રંગ ભર્યો હોય તેવો ચોખ્ખો, ગોળ, મોટો સુરજ દેખાય અને આજુબાજુ કોઈ જ કેસરી, પીળી, લાલ ઝાંય નહિ. આખા આકાશમાં માત્ર ગોળ સુરજ જ દેખાય ! હા, ઝાડ લીલાછમ ના દેખાય પણ ખરેલા પીળા,કેસરી પાંદડાથી ભરેલા રસ્તાઓ સુંદર લાગવા લાગે.

શિયાળો મને નહોતો ગમતો પણ એની એક વાત મને બહુ જ ગમતી અને ગમે છે – ખાવાનું. લીલા શાક, વિવિધ ભાજીઓ, મકાઈના રોટલા અને સરસોનું શાક, રીંગણાંનો ઓળો – શિયાળામાં ખાવાની મજા જ અલગ હોય, અને આ બધામાં સૌથી ઉપર બિરાજમાન થાય મારો ફેવરિટ “ગાજરનો હલવો” ! તેમાં પણ સિઝનનો પહેલો હલવો મારા સ્કૂલના ટીચર અમારા માટે લાવતા, અને તે હલવાનો સ્વાદ સાચે એટલો મીઠો લાગે ને ! સ્કૂલમાં આંબળા પણ લઇ જવાના અને પછી વચ્ચે વચ્ચે ટીચરથી છુપાતા ખાવાનું અને આંબળું ખાઈ ઉપર પાણી પી લેવાનું – એટલી ઠંડક તો શિયાળાની ઠંડીમાં પણ ના લાગે ! 😀 એમાં પણ એક ના ગમતી વાત તો હતી જ તે હતા – વિવિધ પીણાઓ, મારા ઘરમાં આંબળાનું, આંબા – હળદરનું, આદુનું – જાતજાતના પીણાં આવે અને બધાએ પીવા જ પડે, તોય આપણે તો મોકો આવ્યે ગાપચી મારી જ લઈએ।.( નવાઈની વાત કે આ વખતે તો મને એ પણ ભાવ્યા ! )

જેમ શિયાળો ના ગમવાનું એક વિચિત્ર કારણ હતું તેમ શિયાળા ગમવાના કારણોમાં પણ એક વિચિત્ર કારણ છે – ગેમ ઓફ થ્રોન્સ ! આ સિરીઝ મેં આ વર્ષે જ જોઈ અને તેમાં ” Winter is Coming” થી “Winter is Here” સુધીની જે સફર છે તેમાં જ્હોન સ્નોની સાથે મને “Winter” પણ ગમવા લાગ્યો !! 😀

છેલ્લે,
Happy Winter 🙂

 

The Third Gender !!!

ગુજરાતીમાં તેમના માટે ” પાવૈયા” શબ્દ વપરાય છે તે મને આજે જ ખબર પડી. બાકી આપણે હમેંશા “હીજડા”, “છક્કા ”  જેવા શબ્દો જ વાપરીએ છીએ. જયારે પણ આપણે તેમને જોઈએ ત્યારે મોં ફેરવી લઈએ છીએ. કઇંક માંગવા આવે તો પણ દુર્વ્યવહાર કરીએ છીએ. એક પ્રકારની સૂગ ચડે છે આપણેને એમનાથી અને  “છક્કા” શબ્દ તો ગાળ બોલતા હોઈએ તેમ બોલતા હોઈશું. ( હકીકતમાં તેમના માટે દરેક ભાષામાં અલગ અલગ શબ્દો છે, કન્નડમાં તેમને “છક્કા” કહે છે.)  હું નાની હતી ત્યારે મને તેમનાથી  ડર લાગતો કારણકે આપણી આસપાસ જોઈએ છીએ તેવા લોકોથી તે અલગ હતા. ઘણા લોકો હજી સુધી પણ એ જ માને છે કે તેઓ સ્ત્રીઓનો વેશ સર્જી આવનાર પુરુષો છે અને માત્ર રૂપિયા કમાવવા માટે તેઓ એવું કરે છે.

અનુશ્રી ફડણવીસ કરીને એક ઇન્સ્ટાગ્રામર છે જે મુંબઈની ટ્રેનના લેડીસ કમ્પાર્ટમેન્ટના વિવિધ દ્રશ્યો અને તેના વિષે થોડી વાત તેના ઇન્સ્ટાગ્રામ પેજ પર શેર કરતી હોય છે. હમણાં તેને ” પ્રિયા” નામની હીજડા સમાજની સભ્યનો ફોટો શેર કરેલો.  23 વર્ષની પ્રિયાએ મુંબઈની મીઠીબાઇ કોલેજમાંથી “ઇન્ડસ્ટ્રીઅલ સાયકોલોજી”નો અભ્યાસ કર્યો છે. હાલ તે આસિસ્ટન્ટ ડાયરેક્ટર તરીકે બાલાજી પ્રોડકશનની કેટલીક સીરિયલમાં કામ કરે છે. તેનું કહેવું છે કે ” ઘણી જગ્યાએ તેને  sexual harassment નો સામનો કરવો પડ્યો છે. કોઈ માણસ તેમની સાથે વાત કરે તો તેને પણ લોકો શંકાની નજરે જોવે છે . ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીમાં તો હજી પણ તેને થોડી ઘણી રિસ્પેક્ટ મળે છે. પણ જ્યાં સુધી સમાજ  તેમને સ્વીકારશે નહિ, ત્યાં સુધી તે લોકો કોર્પોરેટ ઇન્ડસ્ટ્રીમાં કામ નહિ કરી શકે. તમે જાગૃતિ લાવી શકો છો પણ બધા જ લોકોના મન, વિચારો નહિ બદલી શકો.”  મને આ વાંચીને નવાઈ લાગી કારણકે હું પણ અત્યાર સુધી એ જ માનતી હતી કે તે લોકો સારા પ્રસંગે કે ટ્રેનોમાં રૂપિયા મંગાવાનું જ કામ કરે છે અથવા મનોરંજન આપે છે. પણ મુંબઈમાં મોટા ભાગના હીજડા સમાજના સભ્યો પ્રોસ્ટિટ્યૂશન સાથે જોડાયેલા છે અને તેમાંથી મોટા ભાગના એઇડ્સ જેવી બીમારીથી પીડાય છે. કારણકે નથી તેમને યોગ્ય શિક્ષણ મળતું કે નથી તેમને યોગ્ય મેડિકલ સારવાર મળતી – નોકરી તો દૂરની વાત છે.

હીજડા  જાતિનો ઉલ્લેખ આપણા પુરાણોમાં પણ થયેલો છે. જેમાં રામાયણ અને મહાભારત પણ આવી જાય. યક્ષ, ગંધર્વ સાથે “કિન્નરો”નો ઉલ્લેખ પણ જોવા મળે છે. શિવનું તો એક રૂપ “અર્ધનારીશ્વર” ગણાય છે અને આજે પણ હીજડા સમાજમાં તે પૂજાય છે. કહેવાય છે કે બહુચર માંના આશીર્વાદ તેમની પર હોવાથી તેમને શુભ પ્રસંગોની આગોતરી જાણ થઇ જાય છે. તે કોઈને પણ આશિર્વાદ કે શ્રાપ આપવા સક્ષમ હોય છે. મુઘલ શાસન દરમિયાન તો હીજડાઓની દરબારમાં પણ હાજરી નોંધાતી. ખાસ કરીને તેમને મુઘલ બેગમોના “હરમ” (કક્ષ) ના રક્ષણ માટે નિયુક્ત કરવામાં આવતા. કશ્મીરમાં લગ્ન સબંધો બાંધવામાં તેમની મુખ્ય ભૂમિકા રહેતી. પરંતુ અંગ્રેજ શાસન દરમિયાન યુરોપિયન લોકોની રૂઢિચુસ્તતા અને અણગમાને કારણે “હીજડા સમાજ”ને લોકો અપરાધી તરીકે જોવા લાગ્યા. જો તેઓ શુભ પ્રસંગે નાચતા જોવા મળે તો તેમને 2 વર્ષ જેલની સજા થતી. અને અંગ્રેજો ગયા પછી પણ લોકોની માનસકિતા આ જ પ્રકારની રહી. તેના કારણે જ તેમને ધુત્કાર, ભેદભાવ, છેડતી, શિક્ષણ, નોકરીનો અભાવ – વગેરે સહન કરવું પડે છે.

1994માં છેક તેમને વૉટિંગ કરવાનો અધિકાર આપવામાં આવ્યો. છતાંય તેમાં તેમને ફરજીયાત “M ” કે “F ” લખવું પડતું.  1998 માં પહેલી વાર કોઈ કિન્નર સમાજના સભ્યને પબ્લિક ઓફિસરની કામગીરી સોંપવામાં આવી. ત્યારબાદ બિહારમાં તેમને ટેક્સ – કલેકટર તરીકે કામગીરી સોંપાઈ. છતાંય છેક 2014માં સરકાર તરફથી તેમને એક અલગ ઓળખ મળી – ” થર્ડ જેન્ડર” તરીકેની. સરકારી ઓળખપત્ર પર “E”  ( Eunuch ) લખવા લાગ્યું. અત્યાર સુધી તેમને લગ્ન કરવાનો અધિકાર નહોતો. 2016માં પ્રથમવાર કોઈ  કિન્નર ના લગ્ન થયા. આ જ વર્ષમાં પહેલીવાર કોઈ ટ્રાન્સજેન્ડર મોડેલ “લેકમે ફેશન વીક“માં રેમ્પ પર ચાલી. કોચી મેટ્રો દ્વારા, જે લોકો અત્યાર સુધી ટ્રેનમાં ભીખ માંગતા હતા તેવા 23 લોકોને નોકરી આપવામાં આવી. ત્યાર બાદ તેમના દ્વારા જ ટ્રાન્સજેન્ડર સ્ટાફને તકલીફ ના થાય માટે “નોન – સેક્સ” બાથરૂમ ( જેમાં કોઈ પણ જાતિનું વ્યક્તિ જઈ શકે ) બનાવવામાં આવ્યા. છતાંય હજી પણ તેઓ પબ્લિક બાથરૂમનો ઉપયોગ નથી કરી શકતા !  2015માં મુંબઈની હીજડા એક્ટિવિસ્ટ લક્ષ્મી નારાયણ ત્રિપાઠીની આત્મકથા ” Me Hijra, Me Laxmi ” પ્રકાશિત થઈ અને જેના દ્વારા હીજડા સમાજ વિષે ઘણું બધું જાણવા મળ્યું. કલ્કી સુબ્રમણિયમ નામ એકટીવિસ્ટને આ વર્ષે જાન્યુઆરીમાં હાર્વડ યુનિવર્સીટી દ્વારા સમિટમાં આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું  હતું.

” લોકો અમારા પર ડોક્યુમેન્ટ્રીસ, ફિલ્મો બનાવે છે છતાંય હજી પણ અમારે ગંદી કમેન્ટ્સ, લોકોના ધુત્કારનો સામનો કરવો પડે છે.” ઘણા બધા ફેરફાર આવ્યા છતાંય હજી લોકો તેમને સ્વીકારતા નથી. મોટા ભાગના હીજડા સમાજના સભ્યો પ્રોસ્ટિટ્યૂશન સાથે જોડાયેલા છે. પોલીસ પણ તેમને મદદ નથી કરતી. જો કોઈ પોલીસ સ્ટેશન પર ફરિયાદ કરવા જાય તો તેમનો જ વાંક માનવામાં આવે છે કારણકે તે હીજડા  છે. તેઓ સામાન્ય રીતે રહી નથી શકતા , મુંબઈની ચાલીઓમાં પણ તેમની પાસે સામાન્ય કરતા ત્રણ ગણો ભાવ લેવામાં આવે છે. હા, ઘણીવાર તેઓ ઉગ્ર રીતે વર્તે છે પણ જેમની સાથે ડગલે ને પગલે ભેદભાવ થતો હોય તેમને માટે ઉગ્ર રીતે વર્તવું કદાચ સામાન્ય વાત છે . કિન્નરોને કદી સામાન્ય માણસ ગણવામાં જ નથી આવ્યા, પહેલા તેમને દેવી સ્વરૂપ માનવામાં આવતા અને હવે તેમને અપરાધી તરીકે જોવામાં આવે છે. તેઓ સ્ત્રીના વેશમાં પુરુષ નથી પરંતુ પુરુષના શરીરમાં સ્ત્રીનો આત્મા છે. રૂપિયા આપવા ન આપવા , આપણી મરજી છે પરંતુ કમ સે કમ સારો વર્તાવ તો કરી જ શકીએ છીએ. કારણકે ” They are HUMANS, They are THIRD GENDER” 

( my article in Vicharyatra magazine ! )